Hành vi nghịch ngợm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa hành vi nghịch ngợm

Hành vi nghịch ngợm (mischievous behavior) là các hành động vượt ra ngoài chuẩn mực xã hội trong giới hạn nhẹ, không mang ý định gây tổn hại nghiêm trọng về thể chất hoặc tinh thần. Những hành vi này thường mang tính trêu đùa, phản kháng nhẹ, hoặc khám phá ranh giới quyền lực, đặc biệt phổ biến ở trẻ em và thanh thiếu niên trong quá trình hình thành bản sắc cá nhân.

Về bản chất, hành vi nghịch ngợm không phải là hành vi sai trái về mặt đạo đức hoặc phạm pháp, mà thường là biểu hiện của sự phát triển xã hội và cảm xúc. Những hành vi như nói đùa quá trớn, làm trò trong lớp học, trốn tiết, bày mưu chơi khăm bạn bè đều là những ví dụ điển hình. Dù không đáng báo động, hành vi nghịch ngợm cần được quan sát vì có thể là tiền đề cho hành vi vi phạm nặng hơn nếu không được hướng dẫn đúng cách.

Trong một số trường hợp, hành vi nghịch ngợm có thể phản ánh sự sáng tạo, khả năng lãnh đạo hoặc mong muốn được chú ý. Tùy theo cách người lớn phản ứng và bối cảnh xã hội, hành vi này có thể phát triển thành hành vi tích cực hoặc bị dồn nén và chuyển hóa tiêu cực.

Phân biệt hành vi nghịch ngợm và hành vi lệch chuẩn

Hành vi nghịch ngợm khác với hành vi lệch chuẩn ở cường độ, mục đích và hậu quả. Trong khi hành vi lệch chuẩn là những hành vi vi phạm nghiêm trọng các chuẩn mực xã hội, pháp luật hoặc đạo đức, hành vi nghịch ngợm vẫn nằm trong phạm vi có thể chấp nhận và điều chỉnh được. Hành vi nghịch ngợm có thể được xã hội cho phép ở mức độ nhất định, đặc biệt trong các bối cảnh giáo dục, nghệ thuật hoặc tuổi vị thành niên.

Dưới đây là bảng so sánh hai nhóm hành vi:

Tiêu chí	Hành vi nghịch ngợm	Hành vi lệch chuẩn
Mức độ nghiêm trọng	Thấp	Trung bình đến cao
Ý định	Đùa giỡn, phản kháng nhẹ	Cố tình vi phạm hoặc phá hoại
Hậu quả xã hội	Thường không gây hại nghiêm trọng	Ảnh hưởng tiêu cực đến cộng đồng
Ví dụ	Trêu bạn, giả vờ không nghe lời	Ăn cắp, bạo lực học đường, phá hoại tài sản

Việc hiểu rõ sự khác biệt này giúp các chuyên gia giáo dục, tâm lý và phụ huynh không nhầm lẫn giữa các hành vi cần uốn nắn nhẹ nhàng và những hành vi cần can thiệp chuyên sâu.

Đặc điểm tâm lý học của hành vi nghịch ngợm

Từ góc nhìn tâm lý học phát triển, hành vi nghịch ngợm là một phần tự nhiên trong quá trình lớn lên, đặc biệt trong giai đoạn trẻ em (6–12 tuổi) và thanh thiếu niên (13–18 tuổi). Trẻ bắt đầu thử nghiệm giới hạn quyền lực, học cách ảnh hưởng người khác và khám phá cách thức xã hội phản ứng với hành động của mình.

Những đặc điểm tâm lý thường gặp ở người có hành vi nghịch ngợm:

• Tò mò cao, thích thử nghiệm điều mới mẻ hoặc bị cấm đoán
• Kỹ năng kiểm soát hành vi chưa hoàn thiện, dễ bốc đồng
• Mong muốn gây ấn tượng hoặc thu hút sự chú ý của bạn bè hoặc người lớn
• Khao khát được khẳng định bản thân và cảm giác "khác biệt"

Các lý thuyết như Erikson (giai đoạn “khẳng định bản sắc cá nhân”) và Bandura (học qua quan sát) đều đồng thuận rằng hành vi nghịch ngợm có thể là cách để trẻ học cách điều chỉnh bản thân, miễn là người lớn biết cách phản hồi phù hợp và nhất quán.

Ngữ cảnh xã hội và văn hóa của hành vi nghịch ngợm

Hành vi nghịch ngợm không thể tách rời khỏi bối cảnh xã hội và văn hóa. Một hành động có thể được xem là hài hước trong một cộng đồng nhưng lại bị đánh giá là hỗn láo trong môi trường khác. Mức độ khoan dung xã hội với các hành vi lệch chuẩn nhẹ như nghịch ngợm thay đổi rõ rệt giữa các nền văn hóa, tôn giáo, vùng miền và thậm chí giữa các nhóm tuổi trong cùng một xã hội.

Ví dụ:

• Ở các nền văn hóa đề cao kỷ luật như Nhật Bản, hành vi nghịch ngợm nơi công cộng dễ bị đánh giá tiêu cực.
• Trong khi đó, ở các nền văn hóa khuyến khích sáng tạo như Thụy Điển hoặc Mỹ, hành vi trêu đùa trong lớp học có thể được xem là biểu hiện cá tính nếu không gây rối quá mức.

Nghiên cứu xã hội học từ SAGE Personality and Social Psychology chỉ ra rằng hành vi nghịch ngợm có thể đóng vai trò như “van xả áp” cho căng thẳng xã hội, đặc biệt trong môi trường nhiều quy tắc như trường học, nơi làm việc hoặc trong gia đình có áp lực thành tích cao. Việc đánh giá hành vi này cần đặt trong ngữ cảnh cụ thể để tránh quy kết sai lệch hoặc trừng phạt không cần thiết.

Tác động tích cực và tiêu cực của hành vi nghịch ngợm

Hành vi nghịch ngợm, nếu được kiểm soát trong giới hạn phù hợp, có thể mang lại nhiều lợi ích cho sự phát triển cá nhân và xã hội. Trẻ em và thanh thiếu niên thường sử dụng hành vi nghịch ngợm như một cách để kiểm nghiệm ranh giới xã hội, cải thiện kỹ năng giao tiếp và phát triển khả năng sáng tạo. Một số nghiên cứu cho rằng sự nghịch ngợm vừa phải có liên quan đến chỉ số EQ cao hơn và khả năng thích nghi linh hoạt với môi trường mới.

Các tác động tích cực có thể kể đến:

• Phát triển khả năng hài hước và giao tiếp nhóm
• Kích thích tư duy phản biện và độc lập
• Giảm căng thẳng, tạo không khí tích cực trong môi trường học tập hoặc làm việc
• Tăng cường khả năng nhận biết giới hạn xã hội qua thử nghiệm hành vi

Tuy nhiên, hành vi nghịch ngợm cũng có thể dẫn đến hệ quả tiêu cực nếu lặp lại với cường độ cao, thiếu kiểm soát hoặc bị khuyến khích sai lệch. Những ảnh hưởng tiêu cực gồm:

• Dễ bị dán nhãn tiêu cực (labeling), ảnh hưởng đến lòng tự trọng
• Làm gián đoạn môi trường học tập hoặc sinh hoạt
• Gây mâu thuẫn, hiểu lầm với bạn bè, giáo viên hoặc phụ huynh
• Cản trở sự hình thành kỹ năng tự điều chỉnh hành vi

Hành vi nghịch ngợm trong môi trường học đường

Môi trường học đường là nơi hành vi nghịch ngợm diễn ra phổ biến nhất. Từ cấp tiểu học đến trung học, học sinh có thể biểu hiện các dạng hành vi như: trêu chọc bạn bè, giả vờ ốm để trốn học, giấu đồ vật của người khác, hoặc cố tình gây sự chú ý với giáo viên. Đây là những hành vi thường được xem là “nghịch cho vui” nhưng đôi khi ảnh hưởng tiêu cực đến kỷ luật lớp học.

Dưới đây là bảng phân loại một số hành vi nghịch ngợm thường gặp trong trường học:

Hành vi	Mức độ ảnh hưởng	Cách xử lý phù hợp
Giả vờ làm rớt sách để gây cười	Thấp	Nhắc nhở nhẹ, chuyển hướng năng lượng tích cực
Trêu chọc bạn bè liên tục	Vừa	Quan sát, làm việc nhóm, tư vấn hành vi
Giấu đồ của bạn hoặc giáo viên	Cao	Gặp riêng, yêu cầu xin lỗi, phối hợp phụ huynh

Nhiều mô hình giáo dục hiện đại đã áp dụng các chương trình như PBIS (Positive Behavioral Interventions and Supports) nhằm định hướng hành vi tích cực và giảm thiểu hành vi nghịch ngợm bằng cách xây dựng quy tắc lớp học rõ ràng, khen thưởng đúng lúc và phát triển kỹ năng xã hội. Thông tin chi tiết có thể tham khảo tại pbis.org.

Hành vi nghịch ngợm trong môi trường trực tuyến

Trong thời đại số, hành vi nghịch ngợm không chỉ xuất hiện trong thế giới thực mà còn lan rộng trong không gian mạng. Các hành vi như giả danh người khác, để lại bình luận gây tranh cãi, spam nhóm chat, chỉnh sửa meme quá đà hay troll trong game đều là những biểu hiện của hành vi nghịch ngợm kỹ thuật số.

Một số đặc điểm của hành vi nghịch ngợm trực tuyến:

• Ẩn danh hoặc dùng danh tính giả
• Dễ lan truyền, khó kiểm soát
• Khó đánh giá hậu quả ngay lập tức
• Dễ bị hiểu nhầm là quấy rối hoặc bắt nạt mạng

Các tổ chức như Common Sense Media đã đề xuất nhiều chương trình giáo dục công dân số, giúp trẻ em và thanh thiếu niên hiểu sự khác biệt giữa hành vi “đùa vui” và hành vi gây hại trong không gian mạng. Một hành vi có vẻ hài hước với người gửi nhưng lại gây tổn thương nghiêm trọng cho người nhận. Việc xây dựng văn hóa ứng xử có trách nhiệm trên mạng là ưu tiên giáo dục quan trọng trong kỷ nguyên số.

Chẩn đoán và đánh giá hành vi nghịch ngợm trong tâm lý học

Trong một số trường hợp, hành vi nghịch ngợm lặp lại với cường độ cao, không cải thiện sau can thiệp giáo dục, có thể là dấu hiệu sớm của các rối loạn phát triển hành vi. Theo DSM-5, hành vi nghịch ngợm nếu kèm theo thái độ thù địch, cố chấp, có thể là biểu hiện của Rối loạn chống đối xã hội (Oppositional Defiant Disorder – ODD).

Một số công cụ chẩn đoán và đánh giá hành vi trong tâm lý học trẻ em:

• CBCL (Child Behavior Checklist): đánh giá các hành vi lệch chuẩn và cảm xúc
• Conners Rating Scale: đánh giá tăng động giảm chú ý và hành vi xung đột
• BASC (Behavior Assessment System for Children): phân tích hành vi và môi trường học tập

Việc chẩn đoán chính xác đòi hỏi đánh giá từ nhiều nguồn: quan sát lâm sàng, phản hồi của phụ huynh, giáo viên và phỏng vấn trực tiếp với trẻ. Điều quan trọng là phân biệt giữa hành vi nghịch ngợm thông thường và hành vi cần can thiệp trị liệu, để tránh gán nhãn sai lệch hoặc bỏ sót can thiệp sớm cần thiết.

Chiến lược can thiệp và quản lý hành vi nghịch ngợm

Việc xử lý hành vi nghịch ngợm cần dựa trên nguyên tắc giáo dục tích cực, tránh dùng hình phạt đơn thuần hoặc trừng phạt mang tính xúc phạm. Các nghiên cứu chỉ ra rằng thưởng hành vi tích cực, củng cố hành vi đúng, thiết lập ranh giới rõ ràng là hiệu quả hơn so với hình thức răn đe truyền thống.

Một số chiến lược thực tế:

1. Thiết lập nội quy rõ ràng, thống nhất giữa giáo viên và học sinh
2. Khen ngợi công khai hành vi tích cực để tạo động lực nhóm
3. Sử dụng “thời gian tạm lắng” (time-out) để giúp trẻ tự điều chỉnh
4. Kết hợp với phụ huynh trong trao đổi thông tin và can thiệp tại nhà
5. Thực hiện các lớp học kỹ năng xã hội định kỳ

Trong trường hợp hành vi vượt ngưỡng kiểm soát, có thể cần đến sự hỗ trợ từ chuyên viên tâm lý học đường hoặc bác sĩ chuyên khoa tâm lý phát triển. Việc can thiệp sớm, đúng hướng giúp trẻ điều chỉnh hành vi hiệu quả mà không ảnh hưởng đến lòng tự trọng hoặc quá trình trưởng thành.

Tài liệu tham khảo

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
2. PBIS.org – Positive Behavioral Interventions and Supports. https://www.pbis.org
3. Common Sense Media – Digital Citizenship & Online Behavior. https://www.commonsensemedia.org
4. SAGE Journals – Psychology & Personality. https://journals.sagepub.com/home/spp
5. Centers for Disease Control and Prevention – ADHD and Disruptive Behavior Disorders. https://www.cdc.gov/ncbddd/adhd